De energietransitie en de digitale revolutie komen samen in de meterkast. Warmtepompen "leren" van het leefpatroon van bewoners, laadpalen balanceren het stroomnet en omvormers handelen autonoom in energiecontracten. Nu de Europese AI Act van kracht is, rijst de vraag: zijn deze apparaten juridisch gezien "AI-systemen"? En zo ja, welke verplichtingen brengt dit met zich mee voor fabrikanten en installateurs?

In dit artikel duiken we de diepte in: waar ligt de grens tussen een ‘slim apparaat’ en gereguleerde Kunstmatige Intelligentie?

1. De definitie: Wanneer is een apparaat "AI"?

Niet elk apparaat met het label "Smart" valt onder de AI Act. De wet hanteert een specifieke definitie (gebaseerd op de OESO-definitie). Een systeem is pas AI als het voldoet aan deze kenmerken:

1. Machinegebaseerd systeem: Het is software (al dan niet ingebouwd in hardware).
2. Autonomie: Het werkt met een mate van zelfstandigheid.
3. Afleiding (Inference): Dit is de cruciale factor. Het systeem volgt niet alleen een starre "als-dan"-regel (zoals een oude thermostaat: als temperatuur < 19°C, dan aan). In plaats daarvan genereert het outputs (zoals voorspellingen, aanbevelingen of beslissingen) op basis van patronen of data-analyse.
4. Invloed op de omgeving: De output stuurt fysieke acties aan (bijv. een warmtepomp die opschaalt).

Het verschil tussen Automatisering en AI

• Klassieke Automatisering (Geen AI): Een laadpaal die stopt met laden als de auto vol is, of moduleert op basis van een vast ingestelde max-stroom. Dit is regeltechniek, geen AI.
• AI (Wel AI Act): Een laadpaal die historische data analyseert, weersvoorspellingen meeneemt, prijzen op de energiemarkt voorspelt en zelfstandig besluit om nú niet te laden, maar vannacht om 03:00 uur wel. Hier is sprake van machine learning of complexe optimalisatie-algoritmes.

2. De Risicocategorieën: Waar vallen energie-systemen onder?

Als we hebben vastgesteld dat een warmtepomp of laadpaal AI bevat, is de vervolgvraag: in welk bakje valt het? De AI Act werkt met risicoklassen. Voor de installatiesector zijn er twee smaken relevant: Minimaal Risico en Hoog Risico.

A. Categorie: Minimaal Risico (De overgrote meerderheid)

De meeste AI in consumentenelektronica valt hieronder. Denk aan:

• Optimalisatie van comfort (leren wanneer u thuis bent).
• Energiebesparing op woningniveau.
• Voorspellend onderhoud (predictive maintenance) dat puur een seintje geeft aan de installateur.

Verplichting: Geen specifieke eisen vanuit de AI Act, behalve dat u niet mag misleiden. Bestaande wetten (AVG, Cyber Resilience Act) blijven wel gelden.

B. Categorie: Hoog Risico (De kritieke uitzonderingen)

Hier wordt het juridisch spannend. Apparaten kunnen in de categorie "Hoog Risico" vallen op basis van Bijlage III van de AI Act. Twee punten zijn cruciaal voor de energiesector:

1. Veiligheidscomponenten van producten: Als de AI fungeert als een veiligheidscomponent. Als het falen van de AI direct leidt tot gevaar voor gezondheid of veiligheid.
2. Beheer van kritieke infrastructuur: AI-systemen die bedoeld zijn om te worden gebruikt als veiligheidscomponent bij het beheer en de exploitatie van de voorziening van water, gas, verwarming en elektriciteit.

3. Praktijkvoorbeelden: Wel of Geen Hoog Risico?

Laten we deze regels toepassen op drie specifieke technologieën.

Casus 1: De Slimme Warmtepomp

• Situatie A: De warmtepomp leert dat de bewoners op dinsdag om 17:00 thuiskomen en begint om 16:00 te verwarmen voor maximaal comfort.
• Oordeel: Minimaal Risico. Het doel is comfort en efficiëntie, geen veiligheid of kritieke infra.
• Situatie B: Een industriële warmtepomp wordt aangestuurd door AI die de druk en temperatuur regelt om explosies of lekkages te voorkomen (de AI vervangt het fysieke overdrukventiel).
• Oordeel: Hoog Risico. De AI is een veiligheidscomponent.

Casus 2: Zonnepanelen en Omvormers

• Situatie A: Een omvormer optimaliseert de opbrengst per paneel (MPPT) met een slim algoritme bij schaduwval.
• Oordeel: Minimaal Risico.
• Situatie B: Een groot zonnepark wordt aangestuurd door AI die direct communiceert met de netbeheerder (DSO) om de stabiliteit van het regionale hoogspanningsnet te bewaken (grid balancing).
• Oordeel: Waarschijnlijk Hoog Risico. Dit raakt aan het beheer van kritieke infrastructuur. Falen kan leiden tot stroomuitval op grote schaal.

Casus 3: Laadpalen en Smart Grids

• Situatie A: Een thuislaadpaal laadt de auto op wanneer de dynamische energieprijs laag is.
• Oordeel: Minimaal Risico.
• Situatie B: Een netwerk van 10.000 laadpalen wordt centraal aangestuurd door een AI-algoritme (Virtual Power Plant) dat bi-directioneel laden (V2G) inzet om netfrequentie te stabiliseren.
• Oordeel: Hoog Risico. Dit systeem is integraal onderdeel van de elektriciteitsvoorziening. Een fout in het algoritme kan het net destabiliseren.

4. Gevolgen voor Fabrikant vs. Installateur

De AI Act legt de verantwoordelijkheid primair bij de "aanbieder" (fabrikant/ontwikkelaar), maar de installateur (deployer/gebruiker) gaat niet vrijuit.

De Fabrikant (Provider)

Indien het systeem Hoog Risico is, moet de fabrikant:

• Een Conformiteitsbeoordeling uitvoeren (vaak met externe partij).
• Een Risicomanagementsysteem opzetten (continue monitoring).
• Zorgen voor Datakwaliteit (geen vooringenomen datasets gebruiken).
• Logging inbouwen zodat achteraf te zien is waarom de AI een beslissing nam.
• De software registreren in de EU-database.

De Installateur (Deployer/Gebruiker)

U installeert de spullen. Wat betekent dit voor u?

1. Instructieplicht: U moet de systemen gebruiken/installeren volgens de gebruiksaanwijzing van de fabrikant. Als u een 'domme' warmtepomp zelf voorziet van slimme aansturingssoftware (bijv. via Home Assistant in een commerciële setting), wordt u mogelijk de fabrikant voor de wet!
2. Toezicht (Human Oversight): Bij hoog-risico systemen moet er vaak menselijk toezicht mogelijk zijn. U moet de klant uitleggen hoe ze de AI kunnen "overrulen" of uitzetten in nood.
3. Data: Als u als installateur de beheerder bent van het dashboard (monitoring), moet u zorgen dat de input-data (sensorwaarden) betrouwbaar is.

5. Overlap met de Cyber Resilience Act (CRA)

Een belangrijk zijspoor: Vrijwel alle slimme apparaten (ook die met 'laag risico' AI) vallen straks onder de Cyber Resilience Act. Dit betekent dat warmtepompen en omvormers:

• Beveiligingsupdates moeten krijgen gedurende de levensduur.
• Geen standaard wachtwoorden mogen hebben.
• Getest moeten zijn op kwetsbaarheden.

Voor de installateur betekent dit: Installeer geen "witte merkloze dozen" uit onduidelijke bronnen. De kans is groot dat deze straks verboden zijn omdat ze niet aan de CRA of AI Act voldoen.

6. Advies en Checklist

Hoe navigeert u hier nu doorheen als technisch bedrijf?

Voor Installatiebedrijven:

1. Vraag het de leverancier: Vraag bij uw groothandel of fabrikant: "Valt de slimme sturing in dit product onder de AI Act? Zo ja, in welke risicoklasse?"
2. Check de CE-markering: Straks moet uit de conformiteitsverklaring blijken dat aan de AI Act is voldaan (voor hoog risico).
3. Pas op met eigen knutselwerk: Koppelt u systemen aan elkaar via eigen scripts of API's om installaties slimmer te maken? Realiseer u dat u hiermee wettelijk "ontwikkelaar" kunt worden.
4. Contracten: Sluit aansprakelijkheid uit voor beslissingen die door de AI van de fabrikant worden genomen (bijv. een accu die per ongeluk ontlaadt op een duur moment).

Voor Gebruikers/Klanten:

1. Transparantie: U heeft recht om te weten of een beslissing (bijv. het uitschakelen van de warmtepomp) door AI is genomen.
2. Privacy: Slimme meters en AI-gestuurde apparaten verzamelen enorme hoeveelheden gedragsdata. Vraag waar die data blijft.

Conclusie

Vallen warmtepompen en laadpalen onder de AI Act? Ja, als ze zelflerende algoritmes bevatten. Zijn het Hoog Risico-systemen? Meestal niet, tenzij ze direct ingrijpen op de veiligheid of onderdeel zijn van kritieke infrastructuur (netbeheer).

Voor de gemiddelde installateur verandert er morgen nog weinig aan de montage, maar des te meer aan de inkoop en de uitleg aan de klant. De tijd van "plug & play" zonder vragen te stellen over softwareveiligheid is definitief voorbij.